DEHB’te çevresel risk faktörleri içerisinde beslenmenin olmadığı için tedavi kısmında da yer almadığını dile getiren Çocuk ve Ergen Psikiyatristi Uzman Dr. Timur Şefketoğlu, “Bazı DEHB’li kişiler belli yiyeceklerin diyetlerinden çıkarılmasından veya eklenmesinden yarar görebilir. Ama bu tüm DEHB’li bireylere genellenemez.” diyor

15 Ağustos 2024 - 13:55

A ⁺ A^- Yazdır

‘Okulda çok hareketli. Yerinde hiç durmuyor. Çok konuşuyor, sırasını beklemiyor…’gibi cümleleri sık duymuş olabilirsiniz. Bu söylemler Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu’nun (DEHB) belirtileri arasında. Son zamanlarda beslenmenin DEHB riskinde çevresel faktörler arasında yer aldığı da söyleniyor. Kadıköy Belediyesi Çocuk Koruyucu Ruh Sağlığı Merkezi Çocuk ve Ergen Psikiyatristi Uzman Dr. Timur Şefketoğlu ile DEHB’i, DEHB’in nedenlerini, beslenme ile arasındaki ilişkiyi konuştuk. 

• DEHB nedir? 

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu geçmişi oldukça gerilere giden ve eskiden minimal beyin hasarı, minimal beyin işlev bozukluğu gibi farklı isimlerle de anılan, son olarak da günümüzdeki ismiyle bilinen ve yaygın görünen nörogelişimsel bir bozukluktur. Nörogelişimsel bozukluklar sinir sisteminin gelişimini etkileyen, beynin işlev göstermesinde bazı farklılıklara ve aksaklıklara yol açan bozukluklar. Bu grupta DEHB, motor bozukluklar, disleksi gibi öğrenme güçlükleri, iletişim bozuklukları, otizm spektrum bozuklukları gibi birçok farklı rahatsızlık yer alır. DEHB, dikkat süresi kısalığı veya dağınıklığı, kaotik hareketlilik ve fevrilikle giden, belirtileri sıklıkla hayat boyu süren bir durumdur. 

• Belirtileri ve nedenleri neler? 

DEHB’in başlıca iki belirti grubu vardır. Dikkat eksikliği ve hiperaktif dürtüsel davranışlar. Dikkat eksikliği okulda veya etkinliklerde dikkatini ayrıntılara veremeyen, sık dikkat hataları yapan, oyunları bile sürdürmekte zorlanan, ödev planlamada sıkıntı yaşayan, organize olamayan, düzensiz, sık eşya ve araç gereç kaybeden, unutkanlıkla giden bir durumdur. Dikkat eksikliğinin baskın olduğu tipler ağır, dalgın, rüya aleminde, içe dönük, karar vermede zorlanan, sık tekrar ihtiyacı duyan bireylerdir. Kız çocuklarında daha sık görülür, tanı sıklıkla gözden kaçabilir. Hiperaktif ve dürtüsel davranışlar kümesindeyse yerinde durmakta zorlanma, kıpır kıpır olma, sürekli hareket hali, uygunsuz yerlerde koşturma, çok konuşma, söz kesme, acelecilik, fevrilik, sırasını beklemede zorluk gibi durumlar gözlenir. Tüm bu belirtilerin başlangıç yaşı 12 öncesindedir. Yukarıda bahsedilen belirtilerin bir kısmı çoğu kişide bulunabilir ancak DEHB açısından önemli olan belirtilerin şiddeti, sürekliliği ve yaşamda bir yetersizliğe yol açmasıdır. Sadece dikkat eksikliği ile gidebileceği gibi sadece hareketlilikle seyreden tipler de olabilir fakat sıklıkla her iki durum beraber görülmektedir. 

“GENETİK GEÇİŞLİ, ÇEVRESEL FAKTÖRLER DE ETKİLİ”

Erkeklerde daha sık görünen, çocuk ve ergenlerde yüzde 3-13 arasında bir sıklığı olan ve yetişkinlikte de devam edebilen DEHB, her türlü zeka düzeyi olan bireylerde görülebilir. Nedenleri net olmamakla beraber yapılan çalışmalarda genetik geçişe dair kanıtlar yüksektir. Ayrıca hamilelikte geçirilen enfeksiyonlar, sigara ve alkol kullanımı, doğumdaki komplikasyonlar, düşük doğum tartısı, ihmal ve erken duygusal yoksunluklar gibi çevresel risk faktörleri de bildirilmektedir. O yüzden nedeni yüzde yüz şudur denemiyor. Genetik ağırlıklı ama çevresel faktörlerle bir araya gelince şiddeti artabilir ya da daha erken yaşta ortaya çıkabilir. Destekleyici aile yapısı varsa belirtiler ileri yaşlarda hafif olarak da görülebilir. 

• Tanıyı nasıl koyuyorsunuz?

Aileler kaygılı ve çoğunun kafası karışık. Hastanelerden bize çok aile geliyor. Sağlık sistemindeki birikme, yoğunluk nedenli çoğu zaman hastanelerde görece daha kısa sürelerde konulan DEHB teşhisleri ve tanısı aileleri endişelendirebiliyor. Sıklıkla ikinci bir fikir için bize de geliyorlar, ilaç kullanımı gerektiren bir durum için ek fikir almak istiyorlar. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda kanda teşhis durumu söz konusu değil. Kanda şuna bakalım. Şu yükselmiş mi bu düşmüş mü ile tanı koyulmaz. En önemli yöntem klinik gözlemdir. Klinik gözlemde birçok kaynaktan bilgi alınması gerekiyor. Çocuk için aileden, okul öncesinden ve okuldan, öğretmeni ile rehberlik öğretmenden varsa gittiği kurstan tanı için bilgi almak gerekir. Spor hocasından gelen bilgilerle okulun verdiği bilgi ne kadar tutuyor. Aileden gelenler bir de sizin klinik gözleminiz önemli. Önce çocuğu görüyoruz, onla tanışıyoruz. Ailenin yanında çocuğu tekrar görüyoruz. Aileden hamilelikten bugüne kadar olan öyküyü alıyoruz. Tüm veriler topladıktan sonra değerlendirme yapıyoruz. 

• Beslenmenin de DEHB riskinde artışa neden olduğu söyleniyor. Beslenme ile DEHB arasında nasıl bir ilişki var? 

Her ne kadar bebeklik döneminde DEHB’li bireylerde uyku ve beslenme zorlukları sık bildirilse de henüz DEHB ve beslenme arasındaki bilimsel bağlantı net olarak ortaya konmadı. Çevresel risk faktörleri için de beslenme olmadığı için tedavi kısmında da yer almıyor. DEHB diyetleri bilimsel açıdan yeterince araştırılmamış, var olan veriler de farklı ve tutarsız sonuçlar bildiriyor. Yine de bazı DEHB’li kişiler belli yiyeceklerin diyetlerinden çıkarılması veya eklenmesinden yarar görebilir. Bu tüm DEHB’li bireylere genellenemez. O nedenle tıpta ‘hastalık yoktur hasta vardır’ sözü burada da geçerli olup bazı kişilerin belli diyet önerilerinden yararlanacağı düşünülebilir.

 Sağlıklı beslenme tutumları herkes için olduğu kadar DEHB’de de önem arz ediyor. DEHB’li olsun veya olmasın çocukların sağlıklı beslenmesi öncelenmeli. Yumurta ve  balık gibi sağlıklı protein kaynaklarına ulaşımı, çok sayıda işlenmemiş gıda tüketimi, bol miktarda sebze meyve tüketimi sağlanmalı, aşırı işlenmiş ve paketli gıdalardan uzak durulmalı, yapay renklendirilmiş ve şekerli gıda tüketiminden de kaçınılmalı. Kısıtlama kadar bazen diyete ek takviyeler de gerekli olabilir. Özellikle kişide eksikliği düşünülen, tespit edilenlerde demir ve çinko takviyeleri, D vitamini, magnezyum ve omega 3 yağ asitleri örnekleri verilebilir. 

“SAĞLIKSIZ GIDA TÜKETİMİ RİSKİ VAR”

DEHB’li bireyler durumları gereği daha dürtüsel, aceleci olduklarından sağlıklı beslenme konusunda çok tutarlı olamayabilir. Zararlı gıda tüketimi konusunda kendilerini denetleme zorluğu yaşabilirler, hareketlilikleri için gerekli enerjiyi şekerli gıdalardan temin etmeye çalışabilirler. Bir de tabii bilgisayar ve teknoloji kullanımı da DEHB’li bireylerde daha sorunlu olduğundan masa başında sık ve sağlıksız gıda tüketimi riski de var. Bu da çocukları sağlıksız beslenmeye itebilir. Tedavi sürecinde de kullanılan bazı medikal tedaviler, ilaçlar iştahsızlık yan etkisi nedeniyle beslenme sürecini etkileyebilir. Bu durumlarda büyüme, gelişme ve kilo takibi yapılması önerilir. 

• ‘Bilgisayar ve teknoloji kullanımı da DEHB’li bireylerde daha sorunlu olduğundan masa başında sık ve sağlıksız gıda tüketimi riski var’ diyorsunuz. Bu riski açıklayabilir misiniz?

Beyinin ödül alma sistemi oyun ile iç içe. Oyunlara göre tasarlanıyor. Hep ödül alma, mutlu olma ve keyif alma süreci var. Tasarımı da hep böyle. Bir başarı gösteriyorsunuz sonra yine bir ödül veriliyor. Örneğin kılıcınız büyüyor, pelerin alıyorsunuz. Hem bağımlılık yaratıyor hem de sürekli kısa ödüller. Beyni ödüllendiren sistem söz konusu oluyor. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda dürtüsellikte hemen bir sonuca varma, plan program yapamama, bekleme ve erteleme kısmı yok. Dürtüsellik biraz acelecilik, anilik, sabırsızlık olarak anlaşılabilir. Hem sözel hem de davranış olarak. Davranışsal olarak bekleyememe durumu da büyük ihtimal oyunlara bağımlılık yaratan bir süreç. O yüzden teknolojik bağımlılığa daha yatkınlıklar. Sonuçta çocuklar orada bir an önce ödül bekliyor. Ödüllendirici bir sistem.  Hep heyecan var. 

• Tedavi süreci nasıl? 

 DEHB tedavisi doğrulanmış tanı sonrasında etkin bir şekilde yapılmalı. Kişinin bireysel özellikleri göz önünde bulundurularak çocuk psikiyatristi tarafından geciktirilmeden kişiye özel yürütülmeli. Yapılan çalışmalar ilaç tedavisinin halen en etkili yöntem olduğunu gösteriyor. Ancak vakaya göre tedavi seçenekleri de değişebiliyor. İlaç tedavisi, anne baba eğitimi, bireysel görüşme, aile terapisi, grup terapileri seçenekler arasında yer alıyor. Bazen bireysel eğitim ve etkili çalışma yöntemleri, bazen ilaç ve anne baba eğitimi, bazen de karma seçenekler işe yarar. DEHB etkin tedavisi bulunan, erken tanı ve tedavi ile yüz güldürücü sonuçlar alınabilen bir durumdur. 

“OKUL İDARESİ VE ÖĞRETMEN İŞBİRLİĞİ ÖNEMLİ”

• Okulların açılmasına az bir süre kaldı? DEHB’li çocukların okul hayatı için önerileriniz nedir? 

Okullar tedavinin bir parçası. Hakikaten çok önemli. Bu çocuklar okulda çok ciddi sorunlar yaşıyor. Dikkat konusundan gidersek ödevini yetiştirememe, tam yapamama. Okumayı biliyor ama kitap okumaktan sıkılıyor. Okul idaresi ile öğretmen işbirliği önemli. Hareketli bir çocuk için öğretme ara ara minik teneffüsler vermeli ya da çocuğun biraz dolaşıp gelmesine izin vermeli. Dikkati çok dağınık bir çocuk pencere kenarından alınıp öğretmenin göz teması kurabileceği ön tarafta oturtulması gerekir. Okullarda sportif faaliyetler ile kültür ve sanat etkinlikleri ön planda tutulmalı. Çocuklar okulu sevmeli. Akademik kısım çocukları zorlayabilir. Okulların tespit görevi var. Bu çocukları erkenden tespit etmeli. Okulların ve toplumun yapabileceği çok şey var.