Erken ergenliğin nedenleri
Obez olan çocuklarda ergenlik bulgularının akranlarından daha önce görülebileceğini belirten Prof. Dr. Ayla Güven, “Çocukları şişmanlığı arttıran paketli ve katkı maddeli gıdalardan, şekerli içeceklerden uzak tutmalıyız” dedi
Çocuklarda görülen bazı fiziksel değişimler ailelerde “çocuğum ergenliğe erken mi giriyor” kaygısına yol açabiliyor. Peki çevremizde sıkça duymaya başladığımız erken ergenlik nedir? Belirtileri ve nedenleri nelerdir? Başkent Üniversitesi İstanbul Hastanesi Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı Prof. Dr. Ayla Güven ile erken ergenliği konuştuk.
-Ergenlik nedir?
Tıbbi adı adölesan, halk arasındaki adı delikanlılık dönemi olarak adlandırılan bir süreç. Fiziksel, hormonal, ruhsal ve sosyal olarak çocukluktan yetişkinliğe geçiştir. Ergenlik ise bu geçişteki nöroendokrin ve fiziksel değişikliklerdir. Ergenlik süreci sonunda çocuklar üreme yeteneği kazanır. Ergenlik, hipofiz bezinden LH (lüteinizan hormon) ve FSH (follikülleri uyaran hormon) önce gece, sonra gündüz aralıklı olarak salgılanması ile başlar. LH ve FSH ise kızlarda östrojen, erkeklerde testosteron yapımını başlatır.
Ergenlik döneminde çocuğun cinsine ait özelliklerin (kızlarda memelerde büyüme, genital ve koltuk altı kıllanması, erkeklerde testislerin ve penisin büyümesi, ses kalınlaşması, vücudun daha kaslı olması, genital ve koltuk altı kıllanması, sakal çıkması, vücut kıllarında artma vb.) belirginleşmesi görülür. Vücut yağ dağılımı değişir. (Kızlarda kalça ve memede, erkekte karında yağlanma daha fazla olur). Boy uzaması artar. Uzun kemiklerdeki büyüme açıklıkları kapanır ve erişkin boya ulaşılır. Erkekte sperm yapımı ve kızlarda yumurtlama başlar. Genellikle kızlarda meme büyümesi 10.5-11 yaş, erkeklerde testis büyüme 12-13 yaş arasında beklenir. Kızlarda 13 yaşta, erkekte 14 yaşta ergenlik bulguları yoksa gecikmiş ergenlik söz konusudur.
Ergenlik süresi üç ile beş yıl arasında değişir. Genellikle kızlarda 16 yaşında, erkeklerde 18 yaşında ergenlik dönemi sona erer.
- Peki erken ergenlik nedir?
Kızlarda meme gelişiminin sekiz yaşından, genital bölge kıllanmasının 8,5 yaşından, adet görmenin 9.5 yaşından önce başlaması erken ergenlik olarak tanımlanmıştır. Ergenlik bulguları kızlarda yedi yaşından, erkeklerde dokuz yaşından önce başlamışsa erken ergenlik, kızlarda 7-8 yaş arasında, erkeklerde 9.5-10.5 yaş arasında başlamışsa “erkene kaymış ergenlik” olarak da adlandırılır.
Şişman ve kilo fazlası olan çocuklarda ergenlik bulguları akranlarından önce görülebilir. Erken ergenlik iki şekilde olur. İlkinde LH ve FSH’nin artışı saptanırken (santral/gerçek), diğerinde bu artış görülmez (periferik/yalancı). Kızlarda gerçek erken ergenliğin en sık nedeni bilinmezken, erkeklerde ise kafa içi kist, tümör, apse, hidrosefali vb. durumlar ergenliği başlatır. Östrojen veya testosteron yapımını veya salınımını arttıran hastalıklar yalancı erken ergenliğe yol açarlar. Bazı ailelerde erken ergenlik sık görülür. Bu ailelerde MKRN3 geninde mutasyon daha fazlaca saptanmıştır.
Bunların yanında bazı bitkiler ve maddeler (fito-östrojenler) vücutta östrojen reseptörlerini etkileyerek meme gelişimine neden olabilir. Bunlar arasında kına, lavanta, karanfil, propolis, soya sayılabilir. Son zamanlarda tablet ve telefonlardan yayılan mavi ışığın da ergenliği tetiklediğine dair çalışmalar yayınlandı.
“KEMİK YAŞINA BAKILIR”
- Erken ergenlik tanısı nasıl konulur?
Öncelikle hastanın muayenesi yapılır. Boy ve kilo ölçümü, vücut kitle indeksi hesaplanır. Elde edilen verilerin çocuğun yaşı ve cinsiyetine göre kaçıncı yüzdelikte olduğu saptanır. Biyolojik yaşı gösteren kemik yaşı için el-bilek grafisi çekilir. Gerçek ve yalancı ergenlikte çoğunlukla kemik yaşı hastanın yaşından ileridir. Bunun tek istisnası hipotiroidiye (tiroit bezinin az hormon üretmesi) bağlı yalancı erken ergenlik olup, bu durumda çocuğun kemik yaşı, çocuğun yaşından geridir.
Çocukta ergenlik bulgularının varlığına bakılır. Kızlarda karşı cinse ait ergenlik bulguları, erkek tipi ses kalınlaşması, kıllanma artışı, sivilcelenme, klitoriste büyüme gibi bulgular varsa, erkeklik hormonlarının artışına neden olan hastalıklar (konjenital adrenal hiperplazi, androjen salgılayan tümörler vb.) akla gelmelidir. Kızlarda vücutta sütlü kahverengi lekeler olması Mc Cune Albright Sendromu isimli nadir görülen hastalık yanında Nörofibromatozis isimli, iyi huylu fibromlar ve sara nöbetlerine de neden olabilen hastalıkları düşündürmelidir.
Erkeklerde yaşından daha abartılı erkeklik bulguların olması (peniste büyüme, testislerde simetrik olmayan büyüme, sakal ve vücut kılları olması, kaslı vücut yapısı gibi), erkeklik hormonlarının salgılanmasına yol açan tümörleri akla getirmelidir. Şayet erkek çocukta meme büyümesi varsa, öncelikle testis boyutlarının yaşı ile uyumlu olup olmadığına bakılmalıdır. Normal ergenlik bulguları olan gençlerde meme büyümesi çoğunlukla fizyolojik yani normaldir. Çok nadiren kadınlık hormonu salgılayan tümörler de bu duruma neden olabilir. Ergenlik gecikmesine neden olan kromozom bozuklukları (Klinifelter sendromu) da meme büyümesine neden olabilir.
Çocuğun kan örneklerinde cinsiyetine uygun olarak östrojen veya testosteron, LH, FSH hormon düzeyleri yanında muayene bulguları destekliyor ise diğer androjenler, tiroit hormon ölçümleri, tümör belirteçlerine bakılır. Kan sonuçlarına göre LH’yı salgılatan hormon uyarı testi yapılır. Kızlarda USG ile uterus ve overlerin boyutları, over kisti varlığı araştırılır. Erkeklerde simetrik olmayan testis büyüklüğü varsa skrotal USG yapılır. Yedi yaşından küçük kızlarda ve tüm erkek çocuklarda gerçek erken ergenlik durumunda kafa içi lezyonların varlığını saptamak için manyetik rezonans görüntülemesi yapılmalıdır.
-Ne gibi sorunlara yol açabilir?
Ergenlik bulguları özellikle altı yaşından önce başlayan ve kemik yaşı ileri olan hastalar, tedavi edilmezlerse uzun kemiklerdeki büyümeyi sağlayan epifiz plakları kapanıp, erişkin boyları kısa kalabilir.
Kızlarda erken adet görme olabilir. Erken adet görme ile meme ve rahim kanserlerine yakalanma arasında ilişki olduğunu gösteren çalışmalar var. Amerika ve Avrupa’da yapılan bazı araştırmalarda ergenliğe neden olan hormonların etkisiyle özellikle erkek çocuklarda sinirlilik, hırçınlık ve okulda uyum sorunlarının görüldüğü yer almış. Kızlarda ikincil (meme gelişimi, genital kıllanma) cinsel özelliklerin erken gelişimi cinsel temas olasılığını arttırdığına, aynı zamanda uyuşturucu kullanımı ve okul faaliyetlerinden ayrılma olasılığını da tetiklediğine dikkat çekilmiş. 2017 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan bir çalışma ise erken ergenliği olan kızların ergenlik döneminde cinsel istismara daha fazla uğradığını göstermiş. Yine tüm çalışmalarda kızlarda ergenliğin erken başlamasının cinselliğin daha erken başlamasına, ilk doğumun daha erken yaşta olmasına, sosyo-ekonomik durumdan bağımsız olarak daha az mesleki yeterlilik ile ilişkili olduğuna dikkat çekilmiş. Bu kızlarda normal gelişim gösteren akranlarına göre daha fazla yıkıcı davranış bozuklukları, daha fazla madde bağımlılığı bozukluğu ve suça yönelik davranışlar görülmekte.
“ÇOCUK ENDOKRİNOLOJİSİNE YÖNLENDİRİLMELİ”
-Bu durumda aileler nereye başvurmalı?
Aileler sıklıkla normal ergenlik bulgularını erken zannedebiliyor. Öncelikle çocuk doktoru çocuğu muayene etmeli. Çocuk doktoru gördükten sonra çocuk endokrinolojisine sevk edilmeli.
-Çocukları erken ergenlikten korumak için neler yapılmalı?
Erken ergenliği tetikleyebilen mavi ışıktan kaçınılmalı, bitkisel ve diğer maddelerden uzak durulmalı. Sağlıklı beslenmeli, şişmanlığı arttıran paketli gıdalar ile katkı maddeli ve şekerli içeceklerden uzak durulmalı. Yalancı erken ergenlik nedenlerinden olan konjenital adrenal hiperplazi hastalığı, akraba evliliği ile oluştuğundan akraba evliliğinden kaçınmak gerekir.
- Tedavisi nasıl yapılır?
Gerçek erken ergenlik tedavisinde GnRH analogları adı verilen LH ve FSH salınımını durdurmak için aylık veya üç aylık aralıklarla kas içi tedaviler yapılır. Bu tedavi kızlarda 11 yaş, erkeklerde 12 yaşa kadar sürdürülür. Çocuklar üç ay ara ile muayene edilerek ergenlik bulgularının gerilemesi ve verilen ilaç dozunun yeterli olup olmadığı denetlenmeli.Yine yalancı erken ergenliğe yol açan hastalıklara yönelik tedaviler de yapılmalı. Ergenlik tedavi kesimini takiben genellikle 1-1.5 yıl sonra kızlarda ilk adet görülür. Adeti takiben kızlarda boy büyümesi devam eder. Kızlarda 2-12 cm arasında boy uzaması saptanır. Boy uzamasında uyku ve egzersiz çok önemlidir. Çocukların büyüme hormonun salgılanması için en geç 22.00’de uyumaları gerekir.
“YANLIŞ BİLGİ TEDAVİ SÜRECİNİ ETKİLİYOR”
Bazı ailelerin internetten edindikleri yanlış bilgiler sonucunda çocuklarını tedavi ettirmek istemediklerini görüyoruz. Çocuklara dışarıdan hormon tedavisi verildiği, bunun da ilerde kısırlığa yol açabileceği gibi yanlış ve tıbbi temeli olmayan bilgiler olduğunu sıklıkla gözlemliyoruz. Erken ergenliği olan çocukların tedavisinde dışarıdan hormon verilmez. Tam tersi ergenlik hormonlarının salgılanması durdurulur. Bu tedavinin belirgin bir yan etkisi yoktur. Bazı kilolu çocukların tedavi sürecinde kilo almalarının devam ettiği saptanmıştır.
Sonuç olarak erken ergenlik tanısı zamanında konulursa ve tedavisi yapılırsa çocuğun hayatını olumsuz yönde etkilemeyen bir durumdur.