Kadıköy’ün tramvaylı yılları
Kadıköy’de 37 yıl boyunca hizmet veren ama değişikliğe direnemeyen semtin tramvaylarıyla zaman tünelinden geçiyoruz
Bugünlerde “nostaljik” olarak adlandırılan ama bir dönem şehir içi toplu taşımanın en önemli araçlarından biri olan tramvayları hatırlıyor musunuz? Geçtiğimiz yüzyılda İstanbul’un merkez semtlerinde bir günde yüzlerce sefer yapan tramvaylardan geriye birkaç tanesi kaldı. Artan nüfus, değişen şehir mimarisi, ulaşım planlarının büyümesi...İstanbul büyüdükçe tramvaylar da bir o kadar azaldı. Peki, Bahariye’den ya da Moda’dan bindiğiniz, hiç kullanmasanız da sesini işittiğiniz tramvaylar hakkında neler biliyorsunuz?
İSTANBUL’DA ATLI TRAMVAYLAR
İstanbul’da tramvay inşaatı Kostantin Karapano Efendi’ye verilen imtiyaz neticesinde gerçeklemiş ve ilk hat 31 Temmuz 1871 tarihinde Azapkapı-Beşiktaş arasında, Tophane’de yapılan törenle hizmete açılmış. İlerleyen yıllarda faaliyet alanı genişleyen şirket, 1881’den itibaren ‘Dersaadet Tramvay Şirketi’ olarak anılmaya başlanmış.
İlk atlı tramvaylar Azapkapı-Beşiktaş arasında kurulurken bu hat daha sonra Ortaköy’e uzatılmış. Ardından Eminönü-Aksaray, Aksaray-Yedikule ve Aksaray-Topkapı hatları açılarak ilk işletme yılında 430 at kullanılarak 4,5 milyon yolcu karşılığında 53 bin lira gelir elde edilmiş. Daha sonraları Voyvoda’dan Kabristan Sokağı –Tepebaşı-Taksim-Pangaltı-Şişli, Beyazıd-Şehzadebaşı, Fatih-Edirnekapı-Galatasaray-Tünel ve Eminönü-Bahçekapı hatları açılmış. Daha önce yolcunun istediği yerde durmak zorunda kalan tramvaylar için değişiklik yapılmış ve 1880 yılında durak uygulamasına geçilmiş.
TRAMVAYSIZ YILLAR
1912 yılında Balkan Savaşı’nın başlaması üzerine İstanbul Tramvay Şirketi’ne ait tüm atlar (430 adet) 30 bin liraya satın alınınca İstanbul bir yıl süreyle tramvaysız kalmış. İki yıl sonra Birinci Dünya Savaşının başlaması üzerine bu sefer de İstanbul’da ulaşım sekiz ay süreyle durmuş. İstanbul’da toplu ulaşımın miladı sayılan, yayaları uyarmak için elindeki borazanıyla (nefir) varda (kenara çekilin) diyerek yayaları uyarmak için atların önünde koşarak giden “vardacılarıyla” ünlü atlı tramvayların işletmeciliğine 1914 yılında son verilmiş. Böylece 45 yıl süren atlı tramvay serüveni de son bulmuş.
ELEKTRİKLİ TRAMVAYLAR
1913 yılında Türkiye’nin ilk elektrik fabrikası Silahtarağa’da kurulmuş ve 1914 elektrikli tramvay işletmeciliğine geçilmiş. Tramvay İşletmesi 16 Haziran 1939 tarihinde millileştirilerek 3645 sayılı yasa uyarınca İETT İşletmeleri Umumum Müdürlüğü’ne bağlanmış.
KADIKÖY’E TRAMVAY GELİYOR
Anadolu yakasında ise ilk çalışmalar 1927 yılında başlatılmış. İlk olarak, 1928’de Üsküdar-Bağlarbaşı–Kısıklı hattı hizmete girmiş. Bir yıl sonra Bağlarbaşı-Haydarpaşa ve Üsküdar-Haydarpaşa hatları hizmet vermeye başlamış.
Haydarpaşa Köprüsünden geçen Üsküdar-Kadıköy tramvayı.
Tramvayların kâra geçtiğini gören yetkililer, ilerleyen dönemlerde Bostancı, Moda, Feneryolu hatlarını açmış. 2 Temmuz 1928 tarihinde Nafia Vekili Recep ve İstanbul Şehremini Hamit Bey arasında imzalanan anlaşma ile Üsküdar, Kadıköy çevresi ile Beykoz ve Anadolu Feneri’ ne kadar olan bölgede tramvay işletmesi hakkı, Üsküdar ve Havalisi Halk Tramvayları Şirketi’ ne devredilmiş. Anlaşma gereğince; Üsküdar – Haydarpaşa; Karacaahmet – Bağlarbaşı; Haydarpaşa – Kadıköy; Kadıköy – Kızıltoprak – Feneryolu ve Kadıköy – Moda hatlarının 5 yıl boyunca çalıştırılması kararlaştırılmış.
Bu hatların dışında; Kadıköy-Gazhane, Feneryolu – Fenerbahçe, Feneryolu – Bostancı, Üsküdar – Beykoz, Kadıköy – Acıbadem – K.Çamlıca hatları ile Gazhane- Merdivenköy, Merdivenköy – Erenköy, Caddebostan- Bostancı hatlarında isteğe bağlı seferler düzenlemiş. Bostancı’ya 4, Fenerbahçe’ye 6, Hasanpaşa’ya 8, Moda’ya ise 20 hat numaralı tramvaylar çalıştırılmış. 12 numaralı Kadıköy - Üsküdar hattı da Kadıköy’den kalkıp, Selimiye - Karacaahmet- Tunus Bağı - Ahmediye üzerinden son durağı Üsküdar’da seferini noktalarmış.
SONUN BAŞLANGICI
1936 yılında Atatürk’ün davetiyle Türkiye’ye gelerek İstanbul’un Nazım Planı’nı oluşturmakla görevlendirilen Henri Prost’un adıyla anılan “Prost Planı” 1950 yılında sonlandırılmış ve “Menderes İmarı” başlamış. Bu değişiklikle birlikte 1956 yılında tramvayların köprüden geçişi yasaklanmış. İstiklal Caddesi’nde raylar sökülürken, tünel hattı iptal edilmiş. 1960 yılına gelindiğinde Avrupa yakasında sadece 16 hat kalmış. 1961 yılının 12 Ağustos’unda tramvayların Avrupa yakasında son seferlerine çıkacağı bildirilmiş.
Mavnalara yüklenerek, Anadolu yakasına taşınan tramvaylar.
TRAMVAYLAR KADIKÖY’E TAŞINIYOR
Artık Avrupa yakasında kullanılmayacak tramvaylar mavnalara yüklenerek, Anadolu yakasına geçirilmiş. Bu değişiklikle birlikte Kadıköy’deki tramvay sayısı ve seferleri artmış; Kadıköy- Selamiçeşme, Kadıköy-Fenerbahçe, Kadıköy-Hasanpaşa ve Üsküdar-Kadıköy...
1914’ten 1966 yılına kadar İstanbul’da toplam 350 tramvay hizmet vermiş.
Ancak tramvayların ömrü uzun sürmemiş ve 1966 yılında tramvay işletmeciliğine Anadolu yakasında son verilmiş.
Tramvaylar Kuşdili’ndeki depoya çekilmiş ve uzun süre burada bekletilmiş. İETT, yazlık sinema işletmecilerinin tramvayların sandalyelerinin alacağını düşünerek , gazetelere “satılık sandalye” ilanı vermiş. 15-20 vagon elden geçirilmiş ve Kuşdili’ndeki tramvay deposu İETT Taşıtlar Müzesi olarak hizmet vermeye başlamış. Ancak binanın bir kısmı Kadıköy İtfaiyesi’ ne verilince müzede tramvaylara yer kalmamış.
1945-1946 yıllarına ait bir öğrenci ulaşım kartı.
1990’da iki tramvay yenilenip sefere konmuş ve Taksim-Tünel hattında Kadıköy - Moda tramvayı da 2003 yılında tekrar seferlere başlamış.