Yaşlı bireylerin tercihi; Moda
Moda’nın yaşlı nüfusuna dair yapılan akademik bir çalışmaya göre; Gündelik hayatı kolaylaştıran bir mekanizma olarak mahalle kültürünün bu semtte sürmesi yaşlılar için pek çok avantaj taşıyor. Moda’lı yaşlılar, kendilerini bu semtte hem güvende hem değerli hissediyorlar…
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Yaşlı Dostu Kentler Ağı’nın üyesi olan Kadıköy’ün, resmi verilere göre nüfusunun yüzde 20’sine yakını ileri yaşlı sakinlerden oluşan Moda semti, bu özelliğiyle akademik bir çalışmaya konu oldu. “Yaşlılığın Mekânsallaşması: Kadıköy Moda’daki Bir Apartman Üzerine Nitel Bir Çalışma” adlı araştırma makalesi, bu semtteki yaşlı nüfusu odağına alıyor.
Araştırmayı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Uygulamalı Sosyoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Murat Şentürk ve Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Araştırma Görevlisi Dr. Hamza Kurtkapan (araştırmayı yaptığı sırada İÜ Sosyoloji’deydi) kaleme aldı.
Doktora tez konusu olarak yaşlılık konusunu seçtikten sonra, son 5 yıldır bu alanda ulusal ve uluslararası etkinlikleri takip eden ve çeşitli bilimsel içerikler üreten Kurtkapan’a Moda’da yaşlı olmayı sorduk…
- Bu araştırma için neden Kadıköy/bilhassa da Moda’yı seçtiniz?
Birkaç etken belirleyici oldu. İlki emekli deneklerinde yaptığımız bir çalışmada, katılımcılardan biri Moda’daki apartmanların büyük bir çoğunluğunda yaşlıların yaşadığını söylemesiydi. İkincisi ‘yerinde yaşlanma’yla ilgili çalışmamda yaşlı nüfusun fazla olduğu yer arayışı beni Kadıköy ve Moda’ya yönlendirdi. Temasa geçtiğimiz 5 muhtar arasında en fazla desteği Caferağa Muhtarı’nın vermesinin de bir etken olduğunu söyleyebiliriz. Muhtar Zeynep Ayman, apartman yönetimi ve çalışanı ile temasa geçmemize yardımcı oldu.
Daha evvelden Kadıköy ile bir bağınız/bu ilçeyi araştırmışlığınız var. Geçen yıl Viyana'da “Aging and Municipality Administration: İstanbul Kadıköy Case” (Yaşlanma ve Belediye Yönetimi: Kadıköy örneği) başlıklı bir bildiri sunmuşsunuz.
Evet, İstanbul Kalkınma Ajansı’nın desteklediği “İstanbul’da Yaşlıların Mevcut Durumu” araştırmasında, emekli dernekleri çalışmamda ve sosyoloji doktora tezimde Kadıköy önemli bir yere sahip. Yaşlılık ile ilgili araştırmalarımın önemli bir bölümünü burada yaptım. İstanbul’un yaşlı nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu ilçe olması sebebiyle, yaşlılık çalışacak tüm araştırmacıların yolu kaçınılmaz olarak Kadıköy’den geçmek zorunda.
- ‘Yaşlılığın mekânsallaşması’ ne demek?
Yaşlıların kent içinde belirli alanlarda yoğunlaşması… Bu, apartman, sokak, mahalle gibi yerlerde yaşlı nüfusun artması sonucu ortaya çıkan yeni bir durum. Yaşlı oranının fazlalaşması mekânın ve coğrafyanın tamamına sirayet ederek; ilişkilerden, ekonomiye kadar pek çok alana yansıyor.
- Moda’da yaşlı nüfusun artışının nedenleri neler?
Dünyada nüfusun yaşlanmasında temel neden olarak azalan doğum ve artan yaşam süresi veriliyor. Genel nüfus yaşlanmasını etkileyen faktörlerin yanı sıra Moda semtine özgü özellikler de burada nüfusun yaşlanması eğilimini etkiliyor. Burada yaşlı nüfusun artışının nedenleri arasında Moda’da otopark sorununun olması nedeniyle çalışan gençlerin civar semtlere gitmesi söylenebilir. Ayrıca çocuklarının yurtdışında yaşamayı tercih etmelerinin bir sonucu olarak semtteki nüfus gençleşemiyor. Buranın görece daha güvenli oluşu da üst gelir grubundaki yaşlı bireylerin burada yaşamlarını devam ettirmelerinde etkili. Moda çevresinde çay bahçesi, deniz kulübü, park gibi alanların olması ileri yaştaki insanların bir araya gelmelerine olanak sağlayarak, onların etkin kalmalarına yardımcı oluyor. Ayrıca eczane, sağlık ocağı, market, dinlenme ve eğlenme alanlarına kolay erişim yaşlı bireyler için Moda’da yaşamayı kolaylaştırıyor. Moda’da insanlara mahalleden pek fazla müdahale edilmemesi de sanatçı, tiyatrocu, yazar vb. grupların ilerleyen yaşlarında bu bölgeyi tercihinde bir neden olarak gösterilebilir.
- Gözlem, araştırma ve görüşmelerinize dayanarak şunu sormak isterim; ‘Moda semtinde yaşlı olmak’ temasında bize genel bir çerçeve çizseniz, neler söylerdiniz?
‘Yaşlı bir semt’ olan Moda’da, yaşlıların uzun bir süredir yerleşik olması gündelik hayatları için önemli bir imkân. Semtin kentteki konumu, merkeze erişebilirlik, sosyal alanların çok olması, esnaf nedeniyle mahalle kültürünün varlığı ve sosyal destek mekanizmalarının bulunması yaşlılar için avantaj sağlıyor. Belediye ve muhtarlık düzeyinde yönetim anlayışı, hastane, park, bahçe, yaşam evi gibi sosyal alanların yaygınlığı, alışveriş alanlarının, kültür sanat etkinliklerinin yapıldığı mekanların çokluğu da bunlara ilave edilebilir.
Gündelik hayatı kolaylaştıran bir mekanizma olarak mahalle kültürünün Moda’da devam ettirilmesi yaşlılar için pek çok avantaj taşıyor. Birçok değişime rağmen esnafın büyük oranda varlığını korumasıyla mahalle kültürünün belirli özelliklerinin sürdüğü semtte, sakinler yaşlılardan haberdar olmakta, yaşlılar mahallede daha fazla sosyal etkileşim gerçekleşmekte ve böylece yaşlılar kendilerini güvende hissetmektedir.
- Moda’nın son zamanlarda oldukça ‘moda’ haline gelmesi ve kalabalıklaşması semtin yaşlı nüfusunu nasıl etkiliyor?
Yaşlıların bundan rahatsız olduklarını söylenebilir. Özellikle toplu ulaşımın yaygınlaşmasıyla gün içi nüfusun fazlalığı, gürültü gibi sorunları da beraberinde getiriyor. Kentleşme sürecinin bir uzantısı olarak ulaşımın merkeze erişimi kolaylaştırması sonucu kalabalığın ve gürültünün fazlalaşması ile eğlence ve tüketim mekânlarının hızla artması Moda semtinde yaşlılar için ekstra zorluklar oluşturuyor.
- Kentlerin yaşlılara göre düzenlenmesi hususunda neler söylemek istersiniz? Bu bağlamda Kadıköy Belediyesi’nin yaşlı sakinlerini yönelik projelerini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Yaşlı dostu kentler ağına katılan Kadıköy Belediyesi, dost kent uygulamalarıyla öne çıkıyor. Sosyal politikalarını geliştirerek yerelden gelen yaşlıların ihtiyaçlarına yönelik çözümler üreten bir anlayışıyla hizmet verildiği söylenebilir. Yaşlılar için açılan sosyal yaşam merkezleri, sağlık hizmetleri gibi hizmetler başta olmak üzere tüm hizmetleri takdire değer olmakla birlikte bu hizmetlerin yeterli olduğunu söylemek mümkün değil.
- “Özellikle yeni kentleşme dinamikleri ve eğilimleri dikkate alınarak bu sürecin olumsuz etkilerinden yaşlıları koruyacak ve taktik geliştirme potansiyellerini var kılacak önlemler geliştirilmelidir’’ deniliyor araştırmada. Yani kentsel dönüşüm süreci yaşlıların kent yaşamında ‘gözetilmesi’ için bir fırsat olarak değerlendirilebilir mi?
Kentsel dönüşümde, gecekondulaşmanın ortaya çıkardığı sorunlarla mücadele ve buna ek olarak kentin günün ihtiyaçlarına göre daha modern hale getirilmesi amaçlanıyor. Ayrıca kentsel dönüşüm, kenti modern değerlerle donatma arzusunu içinde barındırıyor. Kentsel dönüşümün sonuçlarından biri olan mutenalaştırma (gentrification) ile kültür ve turizm amacıyla dönüştürülen bölgeler yeni sınıfların beğenileri doğrultusunda cazibe kazanıyor, bu bölgelerin emlak fiyatları yükseliyor. Ayrıca bu tarz çalışmalarda daha çok turist çekme amacı güdülerek yerel halkın ihtiyaçları ikinci plana itiliyor. İlgili durumdan şehrin imajı olumlu etkileniyor. Diğer taraftan çoğu zaman bölge sakinlerinin ihtiyaç ve beklentilerinin dikkate alınmadığı yönünde eleştiriler yükseliyor. Konut stokunun restorasyonuyla yaşanan değişim aile yapısından yaşam tarzlarına kadar köklü değişimleri beraberinde getiriyor.
Kentsel dönüşüm süreci genellikle rant boyutuyla ele alınıyor. Oysa söz konusu sürecin sosyal yönleri de bulunur. Kentsel dönüşüm, aile başta olmak üzere tüm yurttaşlar için önemli fırsatlar barındırıyor. Bu fırsatları değerlendirme adına ilgili dönüşümün sosyal ve kamusal faydayı gözeten bir eksende yapılması gerekir. Ancak bugüne kadarki deneyimlerden söz konusu değişimin yeni sorunlara neden olduğu da görülebilir. Özellikle yaşlıların da bu süreçten olumsuz yönde etkilendiğine dikkat çekilmelidir. Kentte meydana gelen hızlı dönüşümlere yaşlıların uyum sağlaması diğer bireylere göre daha zordur. Zira gerek çarpık kentleşmeyi düzenleme gerek sanayinin çekilmesiyle boşalan alanları yeniden kurma, gerekse bazı mekanların turizm hedefiyle yeniden dizayn edilmesi sürecinde yaşlılar gereği kadar düşünülmemektedir. Bu dönüşümün kaçınılmaz etkileri yaşlılar üzerinde de görülür. Ekonomik anlamda giderek yoksullaşan yaşlıların kentteki pozisyonları sarsılır. Özellikle gelir seviyesi düşük yaşlılar mağduriyetler yaşamaktadır. Diğer taraftan bu süreçte üretilen yeni eğlence mekanları, kentin yoğunluğunun yeni mekanlara doğru kayması yaşlıları huzursuz edebilmektedir.
YAŞLILAR KENDİNİ MODA’DA DEĞERLİ HİSSEDİYOR
“Yaşlılığın Mekânsallaşması: Kadıköy Moda’daki Bir Apartman Üzerine Nitel Bir Çalışma” araştırmasında hedef; Kadıköy ilçesindeki eski yerleşim bölgelerinden biri olan Moda semtinde yaşayan yaşlıların, kullandıkları mekânlarla ilişkilerini incelemek ve ayrıca yaşlıların gündelik hayatlarını nasıl şekillendirdiklerini bir apartmandan hareketle ortaya koymak amaçlanıyor. Araştırmadan bazı satırbaşları şöyle;
- Moda’nın sakinlerinin birbirine aşina olması ve hâl hatır sorması, insanların kendilerini değerli hissetmelerine ve yaşlılıkla ilgili sorunlarla baş edebilmelerine destek olmaktadır.
- Yaşlıların gündelik hayata ilişkin hemen her sorunda apartman görevlilerinin önemli bir rol üstlendiği görülmektedir. Ayrıca apartmanlarda çoğunlukla yaşlıların oturmasının hem yaşlıların kendi arkadaşlarına hem de yetişkinlerin yaşlılara yönelik sosyal destek sağladığı söylenebilir.
- Moda’daki yaşlıların bir yalnızlık durumuyla karşı karşıya oldukları ama bu durumu aşmak için bazı taktikler geliştirdikleri söylenebilir. Örneğin yaşlılar alışveriş ve sosyalleşmek için esnafla yakın bir ilişki içerisindedir.
- Sosyoekonomik ve kültürel olarak üst düzeyde yer alan yaşlıların oturduğu Moda semtinde –her ne kadar son 20 yıldır mekânsal ve toplumsal değişimler yaşansa da– geçmişte kurulan mahalle ilişkileri esnafların varlığı ile belirli özelliklerini hâlâ korumaktadır. Bu durum mahalledeki yaşlıların gündelik hayatını kolaylaştıran –giderek zayıflamakla beraber– bir mekanizma olarak mahalle kültürünü önemli kılmaktadır. Birçok değişime rağmen “esnafın büyük oranda varlığını korumasıyla” mahalle kültürünün belirli özelliklerinin sürdüğü semtte, sakinler yoksullardan ve hastalardan haberdar olmakta, mahallede sosyal etkileşim gerçekleşmekte ve birçok katılımcı kendini güvende hissetmektedir.