Kadıköy’den Apartman Öyküleri -3-: Tevfik Tura Apartmanı
İstanbul’un ilk apartman semtlerinden biri olan Yeldeğirmeni’nin ilk apartmanlarından ve en görkemli örneklerinden biri olan Tevfik Tura Apartmanı’nın sıra dışı tarihini sizler için derledik
İstanbul’un ilk apartman semtlerinden biri olan Yeldeğirmeni, Türklerin yanı sıra Kürtler, Rumlar, Ermeniler, Museviler gibi birçok farklı etnik kökenden insanın yaşadığı, kültürlerini harmanladığı zengin ve yoğun konut dokusuyla ilçe merkezinden farklılaşır. 19.yüzyıl sonlarında, dönemin modernleşme eğilimleri doğrultusunda oluşan semtte, İstanbul’un ilklerinden olan bazı apartman yapıları görüüyor. Kadıköy’den Apartman Öyküleri Yazı Dizisinin bu sayısında çoğu 1909 yılına tarihlenen bu apartmanların en görkemli örneklerinden olan Tevfik Tura Apartmanı’nın hikâyesini Canay Tunçer’in İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık bölümünde yaptığı yüksek lisans tezinden derlediğimiz bilgilerle anlatacağız.
“İLK ADI DEMİRCİYAN APARTMANI”
Tarihçi Arif Atılgan’ın Yeldeğirmeni kitabında verdiği bilgiye göre Tevfik Tura Apartmanı’nın inşa edildiği dönemdeki adı Demirciyan Apartmanı’ymış. Apartman, Ermeni Demirciyan ailesi tarafından yaptırılmış. Canay Tunçer’in tezinde belirttiğine göre yapının mimarının adı ve inşa edildiği tarih tam olarak bilinmese de yerleşimin oluştuğu dönemden itibaren çizilen haritalara bakıldığında 1906 tarihli Goad haritalarında yapının bu 
tarihte var olduğuna dair birkaç ipucu bulunuyor.
Tarihçilerin yaptığı araştırmalara göre, apartmanı yaptıran Demirciyan ailesi hakkında pek bilgi bulunmuyor. Tarihçi Hrand Andreasyan’a göre Demirciyan ailesinin Kadıköy’deki geçmişleri çok eskiye dayanmayıp, buraya yerleşmeleri 18.yy başlarına rastlamakta. Arşivlerde yer alan bir bilgiye göre mülkün sınırları, “bir tarafı Artin Acemyan zevcesi hanesi ve bahçesi ve bir tarafı Mahmut ve Ali arsası ve bir tarafı Sebuh Demirciyanın mukaddema tahtı tasarrufunda elyevm Fahri Hüsnü kapdanın tahtı tasarrufunda bulunan hane ve bir tarafı yol” şeklinde tarif ediliyor. Bu tarif Yeldeğirmeni’nde yoğun Ermeni yerleşiminin olduğuna dair bir örnek taşırken, apartmanın komşularından birinin Sebuh Demirciyan adlı ve Demirciyan ailesinden biri olması nedeniyle, Sebuh Demirciyan’ın tüccar olduğu bilindiğinden, ailenin bir Ermeni tüccar ailesi olduğu düşünülmekte.
“TEHCİRDEN SONRA ELLERİNDEN ALINDI”
1938 tarihli paftalara gelindiğinde ise apartmanın adı “Süreya Apartmanı” olarak geçiyor. Bunun sebebi ise Ermeni tehcirinden sonra apartmanın ailenin elinden alınıp, tehcir zamanı çatışmalarda hayatını kaybeden Cemal Paşa’nın yaveri Süreyya Bey’in varislerine verilmesi. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri’nin Cumhuriyet Arşivi Katalogları’nda 28.05.1928 tarih 6671 sayı 137-87 dosya ile kayıtlı bir kararnamede yapıyla ilgili şu cümle yer alıyor: “Kadıköy'deki Vakfa ait apartmanın bir kısım hissesinin, Ermeni suikast komitacıları tarafından şehit edilen Cemal Paşa’nın yaveri Süreyya Bey’in varislerine verilmesi…”
Tunçer’in tezinde belirttiğine göre İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin üç liderinden biri olan Cemal Paşa ile yaverleri Süreyya Bey ve Nusret Bey’in “Ermeni suikast komitacıları” tarafından öldürülmesi üzerine, 1920’li yıllarda, tehcirin ardından el konulan Ermeni mallarından bazılarının paşanın ve yaverlerinin ailelerine dağıtıldığı bilinmekte. Apartman hisselerinin devlet eliyle dağıtılması, bir Ermeni malı olan apartmanın o dönemde mülkiyetinin devlette olduğu anlamına gelirken, hisselerin bu yönde el
değiştirmesi, Demirciyan ailesiyle yapı arasındaki bağın, 1915 Ermeni tehcirinin
ardından koptuğunu düşündürmekte.
“VALİ MUAVİNİ TEVFİK TURA’YA…”
Tarihler 1950’li yılları gösterdiğinde ise Yeldeğirmeni semti, İstanbul genelinde yaşanmakta olan yoğun göç sorunuyla karşılaşmaya başlar. İç göçle gelen kalabalık aileler, semte yerleşerek çoğunluğu oluşturmaya başlamıştır bile. Göçmen ailelerin yerleşmeleri, semtte bir tür bozulma sürecini başlatmıştır. Bu dönem, yapıdaki kullanıcı müdahalelerinin yoğunlaştığı ve bozulmaların ilk görülmeye başladığı dönemdir. Apartmana bugünkü adını veren, tapulardan tam adının Mehmet Tevfik Tura olduğu öğrenilen kişinin kim olduğu ve buraya hangi tarihte geldiği ise bilinmemekte. Yapılan araştırmalardan sonuç alınamamakla birlikte, apartman sakinlerinden Ali Rıza Öğüt’ün ifadesine göre, Tevfik Tura dönemin vali muavinidir. Apartman yöneticisi Salih Özkan’ın ifadesine göre ise, hem vali muavini hem de kadıdır.
Şuan ise apartmanın hisselerinin bir kısmının Tura ailesinde olduğu bilinirken, diğer hisselerle ilgili bilgi bulunmuyor.
KORUNMAK İÇİN TESCİLLENDİ
Tunçer’in aktardığına göre yapı, birçok açıdan günümüze oldukça iyi korunarak gelmiş. Günümüzdeki gelişigüzel apartmanlaşmaya rağmen, semtin ana aksı konumundaki Karakolhane Caddesi’nde halen eski ağırlığını korumakta. Yapı GEEAYK tarafından 1977 yılında koruma grubu II olarak belirlenip, 1981 yılında tescillenmiş. Bu doğrultuda, çalışma kapsamında yapı için bir koruma projesi hazırlanmış; belgelemenin yanı sıra yapıdaki bozulmalar tespit edilmiş, restitüsyon(yeniden tasarımlama) ve restorasyon önerileri getirilmiş. Bu çalışmayla hem söz konusu yapının belgelenmesi, hem de Yeldeğirmeni konutlarında yapı ölçeğinde yapılması beklenen belgelemelere örnek olması ve bir anlamda öncülük etmesi hedeflenmiş. Yapıdaki son çalışma ise 2004 yılında gerçekleşmiş.