Çocuklar korkunç Allah’ım

Elleri, yüzleri, saçları

Uyurlar bütün gece

Yok sana ihtiyaçları

Çocuklar korkunç Allah'ım,

Bebek yaparlar haçları.

Aşina değiller hatıramıza

Severken aynı ağaçları.

Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın bu iki dörtlüğünde çocuğun henüz yeni geldiği dünyaya teklifsizce girmesi, kutsal olanı olmayandan ayırt etmeden tüm nesneleri oyuncaklara dönüştürmesi, algıladığı dünyayla, geleneklerden ve kuşakların hatıralarından azade yeni bir ilişki kurması; şairi hayrete hatta dehşete düşürür. Kainatın yaratıcısı, çocuğu, kendisinden o kadar bihaber yaratmıştır ki şair Allah karşısında mahcup olur. İngiliz filozof John Locke’un “tabula rasa” dediği, üzerine ne yazılırsa onu kabul edebilecek bomboş bir tablet gibi. 

Kutsallara saygı çocuğun kendisinde olmayan, ona ancak dışarıdan büyüklerin dayattığı bir şeydir. Ne ölüm bilinci, ne kutsal karşısında insanın kapıldığı saygı ve dehşet, ne inanma ihtiyacı, ne de bir ahiret korkusu vardır çocukta. O bütünüyle aşkınlıktan uzak, dünyevi bir varlıktır; onu kuşatan toplumsal dinsel kurallara ve kurumlara doğa kadar yabancıdır. Bu doğallık, bu kendiliğindenlik Allah’la ilgili tüm inanış ve duyguların kültür, tarih, gelenek ve kuşaklararası aktarıma bağlı olduğunu tesciller. Allah çocuğa doğa yoluyla değil, toplum, tarih ve hatta siyaset yoluyla ulaşır. 

Çoktan beri devlet de çocukların bu oyun dünyasına henüz okul öncesi eğitim çağında dini söylemlerle, imgelerle ve pratik alışkanlıklar kazandırmak için girmek istiyor. Bu amaçla ilkokulda ve orta öğretimde dini müfredatın ağırlığını arttırıyor. Dindar nesiller yetiştirme projesi topluma ilan ediliyor. Neden? Dindar kişilerin aynı zamanda ahlaklı olacağına inanıldığı için mi? Peki ahlaklılık ile dindarlığı eşitleyen bu denklem üstüne yeterince düşündük mü? Bu varsayımın ahlak felsefesi (etik) açısından sorgulanması gerekmez mi? 

Ahlaklı olmak ile toplumsal ahlak kurallarına riayet etmek aynı şey değil. Davranış kuralları bir toplum onları kabul ediyor diye ahlaken doğru olmuyor ki, davranış kurallarını etik açıdan yeniden değerlendirmeye her zaman ihtiyacımız var. Örneğin toplumsal cinsiyete dayanan namus kavramı etik açıdan son derece sorunlu bir kavramdır. Çünkü namus gerekçesiyle insan öldürmeyi ahlaken doğru bulamayız. Toplumsal kurallar dokunulmaz değildir, zaman içerisinde eleştiriye tabi tutulur, değişim gerekçelendirilir, toplumsal olarak anlaşılır, eski davranış tarzları terk edilir. Bunun için kamusal bir tartışma ortamının var olması, farklı seslerin duyulabilmesi, ilkelerin ve deneyimlerin tartışılması gerekir. Eğitimli ve eleştirel bir tartışmaya dayanan demokrasi kültürü toplumun ahlaklı olmasının en önemli şartıdır. Kendisini iyi anlatmayı başaran ve haklılığını güçlü bir biçimde gerekçelendiren bir fikir, güç ilişkileri başka şekilde örgütlenmiş olsa dahi vicdan nezdinde kazanır. Fakat kamusal alana serbest fikir tartışması yerine zorbalık ve safsatalardan menkul bir siyasi söylem hakim olursa toplum da ahlaken çökmeye başlar. Fikirlerin özgürce konuşulabildiği kamusal alanın kaybı, etik düşünümün hayatımızdan kaybolması, onun yerini akıl yürüterek yargılayan özneliği ketleyen din eğitiminin alması aynı çöküşün belirtileridir. 

Kırılgan olduklarını düşünen devletler, etik sorgulamadan vazgeçen nesiller yetiştirmek isterler. Edimleri iyi veya kötü olarak yargılamak yerine kimin o edimlerin öznesi olduğuna veya eylemin sonuçlarına bakarak yargılamayı tercih eden kişi, ahlaki haysiyetinden ister istemez çok şey kaybeder. Hayatındaki iktidarın emirlerine itaatkar veya sadık olarak nitelenebilir ama onun ahlaklı biri olduğunu söylemek zordur. 

Dinsel metinlerden o kadar farklı ahlaklar çıkarılabilir ki din öğreterek kimseyi ahlaklı yapamayız. Başından itibaren ailenin ve toplumun çocuğa başka insanlarla ve canlılarla ilişkilerinde nasıl bir davranış tarzı önerdiği çok önemlidir çünkü ilerde nasıl bir toplum içerisinde yaşayacağımızı bu tarz belirler. Önce ahlaki iyinin ne olduğunu kavramamız gerekir ki dinsel metinlerden sapkın ve kibirli bir kavimcilik yerine evrenselci bir ahlak çıkartabilelim. Bu da felsefi bir dünya görüşünün dini okumayı öncelemesi gerektiğini gösterir. Ahlak alanında egoizm, ahlaken doğru eylemin kişinin kendi çıkarına hizmet eden eylem olduğunu kabul eder. Çocuklarımıza öğreteceğimiz ahlak kültürü hem ahlaki egoizmi, hem de dini, etnik ve milli kavimciliği aşmalı. Başkalarının özgürlüğüne, eşitliğine, haklarına saygıyı vurgulamalı.

Yazarın Diğer Yazıları

Veda yazısı

Sevgili okurlarım, her ay bu köşede buluştuğum sizlere veda etmek bugün bana zor geliyor. Gazete Kadıköy’e, üç senedir bu yazıları yazarak daha geniş bir okur kitlesiyle ilişki kurma olanağı sağladığı için çok teşekkür ediyorum. Her akademisyene nasip olmaz bana verdikleri bu fırsat. Ancak artık başkalarına yer açmak istiyorum. Editörüm Semra Çeleb ...

Otomatik Portakal ve Belirlenimcilik

Film yönetmeni Handan Öztürk ile ayda bir yaptığımız Film ve Felsefe Instagram yayınımızın üçüncüsünde Stanley Kubrick’in 1971 yapımı Otomatik Portakal’ını konuştuk (Programları Youtube kanalımda bulabilirsiniz). Film Anthony Burgess’in romanından uyarlanmış. Handan’ın programın başında belirttiğine göre, yazarın romanı yazma amacı özgür iradeyi sa ...

Duygular ve sözler

Hep beraber yaşadığımız, toplumsal bir anlamı olan olaylar hakkında konuşmak bazen kişisel şeyler hakkında konuşmaktan daha zor. Bir kişinin başına gelen bir olay hepimizi etkiliyorsa, hepimizin hayatına dair bir şey söylüyorsa, sadece basit bir tanık değilsinizdir. Her hangi bir olay, yaşadığınız yeri yaşanmaya değer veya değmez bir mekan olarak y ...

Toplumsal adalet sorunsalı

Sosyal medyada adalet arayışı üzerine daha çok düşünüyoruz bu günlerde. Adalet sisteminin yeterince iyi ve tarafsız işlemediğini düşünen mağdurlar; son çareyi, seslerini sosyal medyada duyurup, toplumsal destek aramakta buluyorlar. Adaletin sağlanması için yasaların adil olması, herkesin yasa karşısında eşit olması gerekiyor. Ancak yasa karşısında ...

Geçmişten bugüne 

Bugünlerde çocukluğumun geçtiği yetmişli yılların başı sık sık aklıma geliyor. Bir çocuk algısıyla yaşadığım, öylece de anımsadığım, küçük bir Akdeniz kentinde, Antalya’da oturduğumuz yıllar. Tamam; ben risk algısı düşük, gözü kara bir çocuktum ama kenti tek başıma dolaşmaya çıktığımda veya her gün girişi bedava olan Antalya Arkeoloji Müzesi’ni tav ...

Aşk bombalaması şiddeti

İngilizceden dilimize yeni giren bir kavram var ‘love-bombing’ yani ‘aşk bombalaması.’ Ben de bunu yeni duydum. Üzerine de akademik bir metin henüz okumadım. Aşk bombalaması yapmak psikolojik şiddete girer mi girmez mi diye bir tartışma var, içinde bulunduğumuz günlerde sosyal medyada. Ben önce ‘aşk bombalaması’ kavramından şunu anladım: Birisine i ...

Maya Angelou’yu yeniden okurken

2014 yılında kaybettiğimiz yazar Maya Angelou’nun eserlerini bu günlerde yeniden okumak istedim.Kafesteki Kuş Neden Şakır Bilirim(Everest Yayınları) tavsiye edeceğim güzel bir çeviri. Hem kadın hem de siyah olarak ezilme deneyiminden gelen bir edebiyatçının ( yazar, şair, müzisyen, aktivist) eleştirel ve yaratıcı bakış açısının nasıl bir özgeçmişte ...

Kötülük

Zor bir haftaydı. Kötülük sorununa varoluşçu bir giriş yapmak istedim. Dostoyevski Karamazov Kardeşler’den bir parça okuduk. Bu arada çeşitli kötülüklerle karşılaşmaya devam ettik gerçek hayatta, sosyal medyada bol miktarda insanı üzen ve dehşet duygusuna kaptıran kötülük vardı. Yeni doğum yapmış bir eşeğin yavrusunu dövüştürdüğü köpeklere parçalat ...

Salgın

Salgını, başka endişelerin yanı sıra, virüsün bize bulaşması ve virüsü başkalarına bulaştırma endişesiyle yaşıyoruz. Paradoksal bir biçimde, birini hem kendimize tehdit olarak görmemiz, hem de onu kendimizden korumamız gerekiyor. Herkese test yapılamadığı, yapılsa bile o test sonucu geleceği güvence altına almadığı için, test yapıldıktan sonra geçe ...

Koronalı hayatımız

Büyük bir kampüste yaşıyorum sayılır, her gün bir sürü kapıyı itip açıyorum, asansör düğmelerini elliyorum, binlerce insanın yanından geçiyorum, kalabalık bir sınıfta derse giriyorum. Dahası hafta sonu vize var, tüm öğrencilerim stres içerisinde, sınava yönelik hazırlık yapmaya çalışıyoruz. Bu sırada tüm akademik etkinlikler Covid-19 virüsü yayılma ...

Aşk

Aşk öncelikle bir duygu veya heyecan; tıpkı korku, kıskançlık, nefret, öfke gibi. Duyguları biz karar vererek, isteyerek, seçerek yaratmıyoruz. Duygular bizde aniden ortaya çıkıp, bizi sarmalarlar; kendimizi onların içinde buluveririz. Bizi ele geçirir geçirmez de tüm dünya deneyimimize kendi renklerini verirler. Örneğin, âşık olan birisine dünya d ...

Şans

‘Şans’ sözcüğünü iki biçimde kullanıyoruz: Hem kişinin şanslı olması anlamında hem de kişiden bağımsız olarak dünyada beklenmeyen ve öngörülemeyen bir olayın başa gelmesi anlamında. Türkçe’de bu ayrımı yapmak kolay değil ama, örneğin İngilizce’de ‘luck’ ve ‘chance’ farklı tanımlanabilir. Şans neden sonuç ilişkisi içerisinde düşündüğümüz veya düzenl ...

Çarpık bakış

Bu sabah erkenden uyanıp Sâdi’nin Adam Yayınları Şiir Klasikleri dizisi kitaplarından, 2003 yılında yayımlanan, Kenan Sarıalioğlu’nun derlediği Uykusuz Aştık Geceyi’deki şiirleri okudum. İran edebiyatının en büyük şairlerinden sayılan Sâdi, 1213’te Şiraz’da doğmuş ve Anadolu, Suriye, Mısır ve Irak’ı gezdikten sonra doğduğu kente dönerek 1292’de öle ...

Simone de Beauvoir’ın İkinci Cinsiyet’inin Güncelliği

Koç Üniversitesi Yayınları Simone de Beauvoir’ın Le Deuxième Sexe’ini yeniden Türkçe’ye çevirtti. Payel Yayınları’ndan çıkan 3 cilde bölünmüş eski çeviri ne feminizm ne de felsefe bilgisiyle yapılmıştı ve hiç okunaklı değildi. Çevirmen olarak Gülnur Acar Savran hem feminist düşüncenin tarihini hem de varoluşçuluğun dilini çok iyi bilen bir entelekt ...

Utanmazlık

Benim çocukluğumun geçtiği yetmişli yılların başında çıkmaya başlayan Gırgır Dergisi’nde Oğuz Aral ‘Utanmaz Adam’ diye bir karakter çizerdi. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın 1934 tarihli romanı Utanmaz Adam’ın verdiği bir ilhamla yaratılmış bir tiplemeydi bu. Romanın konusu çocukluğunda pek de iyi bir ahlaki eğitim alamamış bir gencin yoksulluktan bezip d ...

Hayvan haklarının temeli

4 Ekim Hayvanları Koruma Günü dolayısıyla bu yazıda bu konudan bahsetmek istiyorum. Hayvanların hak öznesi olup olmadığını tartışmaya geçmeden önce hayvanlarla ilişkimizi düşünmeye ihtiyacımız var. Öyle ya onlara haklar atfetmemiz de onların varlığını nasıl algıladığımızla çok ilişkili. Hayvanlarla nasıl ilişki kuruyoruz? Tarihsel veya sosyolojik b ...

Sessiz Kadınlar

Sessiz kadınlar vardır. Sessizlik de bir kadının hayatında maruz kaldığı şiddetin bir sonucu olabilir. Kız çocukları başka kadınların ataerkil düzen tarafından nasıl baskı altına alındığını gördükçe kendilerini ifade etmekten çekinirler. Utanmak gelenekçi toplumda kadının bir erdemiymiş gibi sunulur; oysa onun kendi benliğini başkalarının bakışı al ...

Misafirlik

Suriyeli göçmenler konusu açılır açılmaz, hükümetimizin Suriye’de oynadığı rol, yaptığı yanlışlarla ilgili bir tartışma başlıyor. Söylenmek istenen şey, bir fail olarak Türkiye’nin, bu insani krizden sorumlu olduğu ve doğrudan sebep olduğu insani zararı tazmin etmekle yükümlü olduğu mu? Pratikte böyle işlemese de, etik açıdan, her doğrudan müsebbip ...

Çift olmak

Güncel siyasetin dışında, fakat hayatın içinde bir konu üstüne yazmak istedim bu sefer. Bildiğiniz gibi güncelde çok şey olup bitiyor, hayat çok hızlı akıyor, hepimiz bir değişim beklentisi içerisindeyiz.Umarım akıl ve vicdan akışa yeni bir yön verebilir. Toplumda her daim bir değerler mücadelesi vardır; kurumların yaşananlara verdiği tepki, şimdi ...

Özgürlüğü savunmak

Özgürlüğün sınırlarını nasıl çizeceğimiz sorusuyla karşılaştığımızda çoğumuzun aklına şu ezber edilmiş cümlegelir: Benim özgürlüğümün sınırları başkasının özgürlüğüdür. Benim özgürlüğüm başkasının özgürlüğüne zarar vermeye başladığı yerde biter. Özgürlüğüm başkasının özgürlüğünü yok eden bir özgürlük olmamalı. Yine de anlaması kolay değil. Başkasın ...

Deleuze, Kapitalizm ve Arzu

Deleuze ve Guattari Kapitalizm ve Şizofreni’nin ilk cildi Anti-Oedipus’ta arzunun toplumsal olduğunu ileri sürerler. Arzuyu Freud’un yaptığı gibi nevrozlu ego’dan yola çıkarak anlamak yerine şizofrenik id’den yola çıkarak yorumlarlar. Freud, arzunun oluşumunu, bir şekil kazanışını Oedipus ve hadım edilme kompleksleriyle ilişkilendirmişti. Erkek çoc ...

Makbul vatandaşlık ve cesaret erdemi

Prof. Dr. Füsun Üstel, Galatasaray Üniversitesi’nin çok değerli hocalarından biriydi. Tarihi binamız yandığında Uluslararası İlişkiler Bölümü bizim binaya taşınmıştı. Hoca’yla birkaç yıl yan yana odalarda oturduk. Hava almaya çıktığımız çatıda bir sigara molası boyunca sohbet ederdik. Çok çalışkandı, odasında sürekli bir şeyler okur veya yazarken g ...

Toplumsal Cinsiyet Adaleti mi Toplumsal Cinsiyet Eşitliği mi?

Eski Yunan’da eşitlik sadece hanenin reisi ve yurttaş olan erkekler arasındaki bir ilişkiydi. Bütün insanlar arasında eşitlik yoktu: köleler, çocuklar, kadınlar bu erkeklerin sahip olduğu toplumsal ve hukuki statüye sahip değillerdi. Kadınlar hane reisine eş olduklarında statüleri kölelerinkinden farklılaşıyor, ‘saygın’ oluyorlardı, ama hala erkeği ...

Şüphecilik ve nihilizm

Ahlaki belirsizlik, ahlaki kesinliğe ulaşma güçlüğü yaşamamızla ilgilidir. İlkin bu, ahlaki olguların nasıl oldukları hakkında doğrudan, deneyime dayalı bilgiye sahip olamamaktan kaynaklanabilir. Olay bize anlatılmaktadır ve müdahil olan kişiler olayın nasıl olduğu hakkında farklı açıklamalar yapıyor olabilirler. Konu örneğin taciz ise tacize uğray ...

Köpekler 

Kayseri’de köpeklerin on dört yaşındaki bir lise öğrencisini parçaladıklarını okuduk. Çocuğu köpeklerin öldürdüğü otopsi raporuyla kesinleşmiş. Bu haberin doğruluğuna inanmayanlar, köpeklerden kurtulmak için yalan söylendiğini düşünenler de hala var elbette. Genel geçer bilgilere sığınalım: Köpeklerin bazen saldırganlaşabileceğini hepimiz biliri ...

Gergedanlar

Birilerinin en büyük arzusunun diğerleri için büyük bir derde dönüştüğü bir ülkede yaşamak ciddi bir entelektüel çaba gerektiriyor. Sonuçta nasıl yaşayacağımız felsefi bir sorun. Çocukların, kendilerine güvenini yok etmemek, onları kendi kararlarını özgürce alabilen ve seçimlerinin sorumluluğunu taşıyan özerk bireyler olarak yetiştirmek benim amacı ...

Müslüm: Çocukluk Travması Üstüne

Müslüm’ü pek fazla bir şey beklemeyerek izlemeye gittiğimi itiraf edeyim. Filmin sanatsal değeri—özellikle oyunculuk, kurgu, ses, müzik çok çok iyiydi. Şaşırtıcı derecede iyi olan başka bir şey de filmin malzemesine yaklaşım tarzı, yani senaryosu. Öyle ya, bir hayat hikayesi çeşitli biçimlerde, çeşitli açılardan anlatılabilir. Müslüm Gürses çok ilg ...

Cezalandırmak

“Cezalandırma itkisiyle hareket edenlere güvenmeyin” demiş Nietzsche. Yasaya uygun olan davranışlardan gayrı, dünyamızda bir adalet arasaydık eğer, insan ilişkilerinin karşılıklılığına bakabilirdik. Kişilerarası ilişkide olduğumuz insanlar bize karşı yanlış davrandıklarında bu karşılıklılık ilkesi bozulmuş olur. Karşılıklılığın yeniden tesis edileb ...

Ölümü inşa etmek

‟Yaşamımızın sürekli işi ölümü inşa etmektir diye yazar Montaigne, ölümü inşa etmek.” Simone de Beauvoir 1948 yılında kaleme aldığı Muğlaklık Etiği’nin birinci bölümüne bu cümleyle başlıyor. Bölümün adı Muğlaklık ve Özgürlük. Yaşamı inşa etmek lafına çoktan alışmış kulaklarımız, hele varoluşçuluk okumuşsak azıcık. Bu düşünce akımında insan hem kend ...

Krizden ne çıkarabiliriz?

Saint Exupery Küçük Prens’te der ki: ‟En zoru budur: Kendini yargılamak, başkalarını yargılamaktan çok daha zordur. Kendini gerektiği gibi yargılayabilirsen, gerçek bir bilgesin demektir.” Bilgelik bir aleme yapayalnız inmekle, orada başkalarının da kendisi gibi olduğunu görmekle başlar. Dillerin pekala doğruyu söylemek için dönebileceği bu yerd ...

Çöken toplumların yağmalanan çocukları

Neredeyse her gün, toplumumuzdaki erkek şiddetinin çocuklara yansımasıyla ilgili yeni haberlere rastlıyoruz. Hastanelerin kabul ettiği fakat Sağlık Bakanlığı’na bildirilmeyen hamile çocukların sayısı çok yüksek. Yılda yüz yirmi bin çocuğun doğum yaptığı söyleniyor. Bu bilgilere ulaşmak kolay değil, çünkü veriler hakim siyasete ters düşen bir biçimd ...

Gelecek

Gelecek henüz yok. Geçmiş de artık yok. Şimdiki zaman iki yokluğun arasına gerilmiş bir salıncak gibi. Varlığın bilinci yoklukların yatağından akıyor gibi. Şimdi dediğim şey de var mı yok mu belli değil, çünkü sürekli bir biçimde elden kaçıp gidiyor. Onu bir türlü yakalayamıyoruz. Şimdiki zamanı tutamayız, dönme dolaba binmiş gibiyizdir sanki, yaşa ...

Demokrasi Kültürü

Bakmayın yazılanlara, konuşulanlara: Demokrasi, seçimlerde oy kullanarak bizi kimin yöneteceğine karar vermekten ibaret değil. Değil, çünkü demokrasi çoğunluk hakimiyeti değil, çoğunlukla hemfikir olmayanların haklarının korunmasını içeriyor. Ülkede siyasi anlamda bir demokrasi olabilmesi için demokrasi kültürüne sahip olunması gerektiği söylenir v ...

Özgürlüğün değeri

Aslında hepimiz özgürüz, dünyada özgür olmayan bir insan yoktur, olamaz da. İşte varoluşçuluğun başlıca iddialarından biri. Fakat dünyada özgür olduğunu söyleyemeyeceğimiz o kadar çok insan vardır ki... Toplumsal veya kişisel şartlar bakarsınız insanları sıkıştırır, hareket edemez hale getirir. Varoluşçular bunu inkar etmezler elbette. Onların anla ...

Keskin Sirke Küpüne Zarar!

Duygularını ifade etmek insana iyi gelen bir şey. Sadece duygularını ifade eden kişi için değil, etrafındakiler ve hayatını onunla paylaşarak ve karşılaşarak geçiren herkes için de iyi. Duygularını ifade eden birisi daha iyi anlaşılır, kendisini daha gerçek, dürüst, sahici, olduğu gibi hisseder. Kendini ortaya koymak da bir özgür olma biçimidir. Fa ...

Yeryüzünden Yıldızlara Kolay Yol Yoktur (Non est ad astra mollis e terris via)

Stoacı filozoflar zor zamanların düşünürleridir: Yaşadıkları dünya hızlı bir değişim içerisindedir; uygarlıklar çökmekte, yeni dinler doğmakta, isyanlar, savaşlar, göçler meydana gelmektedir. Ayakta kalma mücadelesi veren, kendi içinde parçalanmaya her zaman müsait iktidarların çevriminde yaşamaya, düşünmeye çalışırlar. Seneca M.Ö 1 yılında doğmuş, ...